Προορισμοί

Χαμέζι

Χωριό στην Εθνική οδό προς Αγ. Νικόλαο 11 χλμ. από τη Σητεία. Στη θέση Σουβλωτό Μουρί βρίσκεται η μοναδική, περίφημη ελλειπτική οικία που θεωρείται από τα πιο σημαντικά λείψανα του Μινωικού Πολιτισμού. Ανασκάφηκε το 1903 από τον Ξανθουδίδη και μελετήθηκε από τους Machenzie , Ν . Πλάτωνα και Κωστή Δαβάρα. Το σχήμα, η δομή, η πολυπλοκότητα και τα ευρήματα του προβλημάτισαν πολύ τους αρχαιολόγους και το θέμα δεν έχει εξαντληθεί. Μάλλον πρόκειται για μεγάλη κατοικία με οικιακό ιερό στο χώρο της οποίας σε μεταγενέστερη Μινωική εποχή κτίστηκαν και κατοικίες αγροτών. Βρέθηκαν πλήθος ευρημάτων όπως χάλκινα αντικείμενα, πέλεκυς, σμίλη, αξίνα, πήλινα ειδώλια, κομμάτια πήλινου βωμού ή τράπεζας προσφορών, όστρακα, αγγεία, οικιακά σκεύη κ.α. Στη θέση Λιναρές βρέθηκε κτιστός Μινωικός τάφος με οστά, κυλινδρική σφραγίδα από ελεφαντόδοντο, κ.α. και στη θέση Φατσή συστάδα πρωτογεωμετρικών τάφων με σφραγιδόλιθους, περιδέραια κ.α.
Στη περιοχή Χαμεζίου ανήκει το Φρούριο Λιόπετρο ((Leon di Pietra) που κτίστηκε πιθανώς τα πρώτα χρόνια της Ενετοκρατίας στη θέση αρχαίας ακρόπολης. Το φρούριο έχει ερειπωθεί και σήμερα βλέπει κανείς υπολείμματα του ισχυρού τείχους και των πύργων, πλήθος θολωτών δεξαμενών και άλλα κτίσματα. Στο χώρο του έχει κτιστεί η Εκκλησία του Αγ. Ιωάννου. Η θέα από το λόφο του φρουρίου είναι μαγευτική, Στο Χαμέζι υπάρχει αξιόλογο, πλούσιο λαογραφικό μουσείο, παλιό κρητικό σπίτι με όλα τα μέρη, τα σκεύη και τα έπιπλα του, είδη λαϊκής τέχνης, παλιό ελαιουργείο, πατητήρι, «καζαναριό» κ.α. Έγινε με πρωτοβουλία της λαογράφου Ειρήνης Παπαδάκη- Κασιέρη που καταγόταν από το Χαμέζι. Το Χαμέζι φημίζεται για τους καλούς του τεχνίτες της πέτρας και την διατήρηση της τοπικής παράδοσης.

Σκοπή

Μεγάλο και εύφορο χωριό στην Εθνική οδό 8 χλμ. από τη Σητεία. Οι κάτοικοι της διακρίνονται για την εργατικότητα τους. Ως γεωργοί, εργατοτεχνίτες και μετανάστες στις Η.Π.Α παράγουν πολύ πλούτο και διατηρούν το χωριό τους ακμαίο. Στη Σκοπή υπάγεται η Μονή της Παναγίας της Φανερωμένης του Τράχηλα που ιδρύθηκε τον 15ο αιώνα από τον Ιωαννίκιο και ανακαινίστηκε και επεκτάθηκε τον 17ο αιώνα από τον Γεννάδιο. Ήταν μια από τις σπουδαιότερες και πιο φημισμένες μονές της Κρήτης. Πιθανότατα καταστράφηκε το 1538 από τον Μπαρμπαρόσα και σίγουρα το 1829 από τους Τούρκους. Το 1870 υπήχθη στη Μονή Τοπλού. Υπάρχουν παλιές ωραίες εικόνες και επιγραφικά χαράγματα μεταξύ των οποίων ένα σε ωραία ελεγειακά δίστιχα για την ανακαίνιση της και ένα των Αφών Παντογάλων. Δυστυχώς οι νεώτερες επεμβάσεις στη Μονή και η μορφή των γύρω τσιμεντένιων κτισμάτων έχουν αλλοιώσει την εικόνα του μνημείου και του τοπίου και απαιτείται αποκατάσταση και προσοχή.
Η Μονή βρίσκεται σε ένα ειδυλλιακό τοπίο. Ανατολικά της από τη θέση Πλατάνι ξεκινά το όμορφο φαράγγι των Αγ. Πάντων που πρόσφατα σημάνθηκε και αναδείχτηκε. Αποτελεί θαυμάσια φυσιολατρική διαδρομή.

Λάστρος

Μικρό γραφικό χωριό στο δρόμο προς Αγ. Νικόλαο, 33 χλμ. από τη Σητεία. Το όνομα του είναι προελληνικό. Έχουν εντοπιστεί Μινωικός οικισμός, νεκρόπολη και μινωικοί τάφοι και βρέθηκαν αρχαϊκά ευρήματα στη θέση Κυνηγόσπηλιος. Δυτικά και Νότια του χωριού στις πλαγιές των ψηλών βουνών που το περιβάλλουν διακρίνεται το χαρακτηριστικό γεωλογικό ρήγμα της Λάστρου ύψους πολλών μέτρων, γνωστό ως «στεφανιές». Στη θέση Αλτσί υπάρχουν τα μεγαλύτερα κοιτάσματα γύψου στην Ευρώπη και λειτουργούν 3 λατομεία. Στη περιοχή του υπάρχουν 15 εκκλησίες από τις οποίες πολλές βυζαντινές. Διατηρεί το παραδοσιακό του χρώμα και το καλοκαίρι σφύζει από ζωή. Φημίζεται για την επίδοση των κατοίκων του στις τέχνες και τα γράμματα. Είναι γενέτειρα πολλών διακεκριμένων επιστημόνων και καλλιτεχνών μεταξύ των οποίων ο ιατρός πολιτικός και λόγιος Μιχαήλ Καταπότης και οι ποιητές Κωστής Φραγκούλης – Ανταίος, Αρης Δικταίος (Κώστας Κωνσταντουράκης) κ.α. Στη περιοχή του υπάγονται οι νησίδες Ψύρακαι Αγ. Νικόλαος Μόχλου.

Μαρωνιά

Μικρό γραφικό χωριό στη Δυτική όχθη του ποταμού Παντέλη 10 χλμ. από τη Σητεία στο δρόμο προς Ιεράπετρα. Στην περιοχή βρέθηκαν λαξευτοί τάφοι και έχει εντοπιστεί Μινωικός οικισμός. Οι εκκλησίες της Αγ. Τριάδας και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου είναι παλιές. Υπάρχει θαυμάσια Τουρκική κρήνη, ενώ στο παλιό ελαιοτριβείο δημιουργείται Μουσείο της Ελιάς. Είναι γενέτειρα του οπλαρχηγού της Επαρχίας Σητείας Ιωσήφ Δερμιτζάκη , του ιατρού και πολιτικού Μιχ. Χλουβεράκη και του λαϊκού ποιητή και μουσικού Γιάννη Δερμιτζάκη (Δερμιτζογιάννη).

Εξω Μουλιανά

Γραφικό χωριό στην Εθνική οδό 16 χλμ. από τη Σητεία. Ο Αγ. Γεώργιος, πολιούχος του χωριού, είναι βυζαντινός ναός με υπολείμματα τοιχογραφιών και επιγραφή του 1426. Υπάρχει θαυμάσια διακοσμημένη Οθωμανική κρήνη. Πρόσφατα αναδείχθηκε το φαράγγι του Ρίχτη και αποκαταστάθηκε η βατότητα του. Πρόκειται για φυσικό τοπίο σπάνιας ομορφιάς και προσελκύει τους φυσιολάτρες.

Μέσα Μουλιανά

«Κατάφυτο και κατάρρυτο» χωριό στην Εθνική οδό 18 χμ, από τη Σητεία. Είναι σπουδαία αρχαιολογική περιοχή με πλήθος ευρημάτων. Στην τοποθεσία Σελλάδες ο Στ. Ξανθουδίδης το 1903 ανάσκαψε δύο θολωτούς Μινωικούς τάφους. Μεταξύ των ευρημάτων είναι χρυσή προσωπίδα και κρατήρας με παράσταση κυνηγού , την πρώτη γνωστή στην Κρήτη απεικόνιση έφιππου άνδρα. Στην ίδια θέση έχει εντοπιστεί Μινωικός οικισμός. Στο κέντρο του χωριού υπάρχει θαυμάσια Τουρκική κρήνη. Σημαντικό μνημείο είναι η εκκλησία του πολιούχου του χωριού Αγ. Ιωάννου του θεολόγου με υπολείμματα τοιχογραφιών. Στα Μ. Μουλιανά ανήκει το ύψωμα Αγριλός από τα αμπέλια του οποίου παράγεται το ονομαστό από την αρχαιότητα κρασί του Αγριλού.

Μυρσίνη

Μικρό χωριό στην Εθνική οδό 25χλμ.Σητεία σε θέση μαγευτικής θέας προς τον κόλπο Αγ. Νικολάου. Στις τοποθεσίες Χαλινομούρι και Γαλανά Χαράκια βρέθηκαν Μινωικοί τάφοι και στην Ασπροσπηλιά νεκροταφείο με πολλά σπουδαία ευρήματα ενώ στον Κάστελο έχει εντοπιστεί Μινωικό φρούριο. Στο εξωκλήσι Αγ. Αντώνιος υπάρχει το χάραγμα: 1766 Βιτσέντζος Κορνάρος. Δίπλα υπάρχει Ενετικός Τουρκικός Πύργος που αναστηλώθηκε πρόσφατα και ονομάζεται “Πύργος του Κορνάρου”

Νέα Πραισός

Μικρό χωριό στο δρόμο προς Οροπέδιο Χανδρά 17 χμ από τη Σητεία. Στην περιοχή της υπάγεται η αρχαία Πραισός , μια από τις σημαντικότερες και ενδοξότερες πόλεις της Ανατολικής Κρήτης. Στη θέση Σκάλες και Χελιδονιές υπάρχει σπήλαιο όπου βρέθηκαν αγγεία και εργαλεία της Μινωικής και Γεωμετρικής εποχής και οστά ανθρώπων και αγγεία της αρχαϊκής εποχής.
Στη θέση «Ραβδιά του Διγενή» ή «Κιόνια» εντοπίστηκε αρχαίο λατομείο με αρράβδωτους κίονες, κιονόκρανα, παραστάσεις, κυβόλιθοι κ.α. Στη περιοχή της Πραισού ανήκουν τα εγκαταλελειμμένα μετόχια Παντέλι και Καλαμαύκι.

Παρασπόρι

Μικρό χωριό στο δρόμο προς Σταυροχώρι μετά τα Αχλάδια στο Κοινοτικό διαμέρισμα του οποίου ανήκει. Στο προαύλιο της εκκλησίας του Αγ. Γεωργίου σώζεται τάφος της οικογένειας των Κορνάρων. Στην εξαιρετικής ομορφιάς τοποθεσία «Κάτω Βρύση», που κατοικείτο από Τούρκους βρίσκεται εξαιρετικής τέχνης Οθωμανική κρήνη.
Περισσότερα:
www.paraspori.gr

Πισκοκέφαλο

Μεγάλο και εύφορο χωριό στο Νότιο άξονα 4 χλμ. από τη Σητεία. Ανήκε στο φέουδο της Ενετοκρητικής οικογένειας των Κορνάρων από την οποία προέρχεται ο ποιητής του Ερωτόκριτου Βιτσέντζος Κορνάρος. Το σπίτι και ο νερόμυλος των Κορνάρων έχουν αναστηλωθεί και προορίζονται για τη δημιουργία μουσείου του Βιτσέντζου Κορνάρου.. Στην οικογένεια ανήκε και η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (μέσα στο χωριό) που φέρει το οικόσημο τους.
Στα Βόρεια του χωριού κοντά στο λόφο Κατρίνια ανασκάφηκε αγροτικό ιερό με πλούσια ευρήματα, όπως ειδώλια εγκύων γυναικών, αγγεία, χάνδρες, ομοιώματα ανθρώπων και ζώων, κερατοφόροι σκαραβαίοι, πήλινα σπίτια κ.α. Στο δρόμο μεταξύ Σητείας-Πισκοκεφάλου ανασκάφηκε διώροφη Μινωική Έπαυλη και μπορεί κανείς και σήμερα να δει τα σωζόμενα ερείπια δωματίων, τις σκάλες, τους προστατευτικούς ογκολίθους από το ποτάμι ή τη θάλασσα κ.α. Στο κοινοτικό διαμέρισμα του Πισκοκεφάλου ανήκουν οι οικισμοί Κάτω Πισκοπή, Σκλαβεδιάκος και Μπεράτι και η περιοχή Τραπεζούντας. Μέχρι το 1971 το Πισκοκέφαλο ήταν έδρα της Τουρκικής Διοίκησης της επαρχίας Σητείας. Είναι γενέτειρα του Καπετάν Γιάννη Κοντού και του βουλευτή της Κρητικής βουλής Μ. Κολυβάκη.

Ρίζα

Οικισμός κοντά στα Κρυά, της πρώην Κοινότητας Κρυών, επαρχίας Σητείας Ν. Λασιθίου σε υψόμετρο 420 μ. Απέχει από την πόλη της Σητείας 17 χλμ. και η διαδρομή είναι Σητεία – Πισκοκέφαλο – Αχλάδια – Παρασπόρι – Ρίζα. Βρίσκεται στη ρίζα (υπώρειες) του όρους Κοπροκεφάλα, απʼ όπου πήρε το όνομα («Μύσων», Α΄, σελ. 199). Πρώτη φορά αναφέρεται στην απογραφή του 1881στο δήμο Λυμένος Σητείας με 49 Χριστιανούς κατοίκους, το 1900 με 62 κατοίκους, το 1920 με 73 κατοίκους, το 1928 με 75 κατοίκους, το 1940 με 73 κατ. , το 1951 με 69 κατ. , το 1961 με 50 κατ. , το 1971 με 33 κατ. και το 1981 με 19 κατοίκους. Σήμερα δεν κατοικείται.
Στην περιοχή του οικισμού βρέθηκε οικία της Μεσομινωικής Ι περιόδου. (Ν. Πλάτων, Πρακτικά Αρχ. Εταιρ. 1952 (1955) σ. 646). Πρόκειται για μια ευρύχωρη και πολύπλοκη αγροτική έπαυλη που είναι κτισμένη στην πλαγιά ενός λόφου. Το σπίτι, διαστάσεων 18×25 αποτελείται από 12 διαμερίσματα με χαρακτηριστικό δωμάτιο αυτό που λέγεται «Κρητικό Μέγαρο» ή «αίθουσα υποδοχής» κάτι σαν το σημερινό σαλόνι. Τα ευρήματα μαρτυρούν πως η έπαυλη ανήκε σε πλούσιο ιδιοκτήτη. Καταστράφηκε από άγνωστη αιτία τα τελευταία χρόνια της ΥΜ ΙΑ περιόδου.
Πλήθος κόσμου συρρέει τον Δεκαπενταύγουστο στη Ρίζα για να προσευχηθεί στην θαυματουργή εκκλησία της Παναγίας της Γαλαχτούχας ή Γαλαχτούσας. Πήρε το όνομά της από το γάλα των αιγοπροβάτων της περιοχής που χρησιμοποιήθηκε για την αποπεράτωσή της αντί νερού όταν οι Τούρκοι εμπόδισαν την μεταφορά νερού από τους Χριστιανούς.

Ρούσα Eκκλησιά

Μικρό γραφικό χωριό με πηγαία νερά, πολύ πράσινο και μαγευτική θέα 9 χλμ. από τη Σητεία. Στη θέση “Ανοιξη” βρέθηκε ιερό κορυφής με πολλά ευρήματα αρχαϊκών και δαιδαλικών χρόνων, όπως αγγεία, λύχνοι, ανάγλυφα πλακίδια κα. Στη θέση «Λογοκέφαλο» βρέθηκαν ερείπια αρχαίου οικισμού. Στη θέση «Καστρί» ερείπια ακρόπολης με τείχη και πύργους. Στη πλατεία του χωριού υπάρχει όμορφη ιστορική κρήνη που έχει κηρυχθεί διατηρητέα. Την έχτισε το 1877 ο Έπαρχος Σητείας Κων/νος Αξελός και πρόσφατα ανακαινίστηκε. Στο Κοινοτικό διαμέρισμα της Ρούσας Εκκλησιάς υπάγονται οι οικισμοί Κουτσουλόπετρες , Κοσκινάς και Θόλος. Η Ρούσα Εκκλησιά λόγω της γραφικότητας της προσελκύει πολλούς επισκέπτες και η ευρύτερη περιοχή της ανοικοδομείται.

Γραφικό χωριό στο Οροπέδιο Χανδρά σε απόσταση 23 χλμ. από τη Σητεία μέσω Παπαγιαννάδων και 27 χλμ. μέσω Νέας Πραισού-Χανδρά. Περιβάλλεται από κήπους, περιβόλια και αμπέλια. Δεκάδες ανεμόμυλοι αντλούν το νερό από τα πηγάδια και παρέχουν ένα θαυμάσιο, γραφικό θέαμα. Φαίνεται να εποικίστηκε από οικογένειες του Βυζαντινού θέματος (διοικητικής περιφέρειας) των Αρμενιακών της Μαύρης θάλασσας μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τον Αραβικό ζυγό (961 μ.Χ.) και σ’ αυτό οφείλει το όνομα του. Στην περιοχή των Αρμένων υπήρχε η μεγάλη και πλούσια Μονή της Αγίας Σοφίας που ιδρύθηκε τον 150 αιώνα. Σώζονται η εκκλησία, βασιλικού ρυθμού με ξύλινο τέμπλο και ωραίες εικόνες καθώς και ημιερειπωμένα κελιά. Στη Μονή ανήκε και ο πλησίον μικρός ναός του Αγίου Πνεύματος. Τις τελευταίες δεκαετίες της τουρκοκρατίας (1870 κ.ε) στη Μονή λειτούργησε σχολείο. Αλλες εκκλησίες θεωρούμενες βυζαντινές είναι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και του Αγίου Γεωργίου. Στην περιοχή των Αρμένων βρίσκεται το σπήλαιο Αγιο Πνεύμα. Σήμερα είναι πλήρως κατεστραμμένος πιθανότατα από τις Τουρκικές επιδρομές. Οι Αρμένοι είναι γενέτειρα του γνωστού επί Τουρκοκρατίας οπλαρχηγού Εμμ. Ξωμπλάρου και του εθνομάρτυρα της Γερμανό- Ιταλικής κατοχής δασκάλου Σταύρου Ασπραδάκη. Ένα χιλιόμετρο Β.Δ. τους βρίσκεται ο παραδοσιακός οικισμός της Ετιάς με τη περίφημη Ενετική Έπαυλη Dei Mezzo και τα άλλα μνημεία.

Η Βόιλα ήταν ένα μικρό μεσαιωνικό χωριό, το οποίο έχει ερειπωθεί σήμερα. Αποτελείται κυρίως από τον ψηλό πύργο και η εκκλισία του Αγίου Γεωργίου που κτίστηκε τον 15ο αιώνα και έχει το οικόσημο και τον οικογενειακό τάφο των Σολομών.

Μικρός παραδοσιακός οικισμός στο Οροπέδιο Χανδρά κοντά στους Αρμένους 27 χμ, από τη Σητεία. Σήμερα είναι ακατοίκητος, διατηρεί όμως στο ακέραιο το παραδοσιακό του χρώμα, και πολλά σπίτια σώζονται ενώ άλλα έχουν ερειπωθεί. Βρίσκεται μέσα σε ειδυλλιακό περιβάλλον στις Β,Δ, παρυφές του Οροπεδίου Χανδρά και έχει κηρυχθεί διατηρητέος. Ακμασε κατά την Ενετική περίοδο οπότε ανήκε στην οικογένεια De Mezzο αλλά υπήρχε από τα Βυζαντινά χρόνια. Στον οικισμό υπάρχουν τέσσερα μνημεία: οι Ναοί της Αγ. Αικατερίνης και του Αγ. Ιωάννου, η κρήνη του επισκόπου Μελετίου Τριβιζά (1701) και η τριώροφη ενετική Έπαυλη η Σεράγιο, ένα από τα ωραιότερα δείγματα αρχιτεκτονικής των κτισμάτων του είδους στη Ν. Ευρώπη. Η έπαυλη υπέστει πολλές καταστροφές επί Τουρκοκρατίας γιατί χρησιμοποιείτο όχι μόνο ως κατοικία Τούρκων αξιωματούχων αλλά και ως φρούριο κατά τις επαναστάσεις. Η Ετιά είναι ένας εξαιρετικά υποβλητικός χώρος γεμάτος ιστορικές μνήμες, θρύλους και παραδόσεις. Τα τελευταία χρόνια έγιναν σημαντικές εργασίες στερέωσης, αποκατάστασης και ανάδειξης των μνημείων.

Έρημος μικρός οικισμός μεταξύ Σιτάνου και Χανδρά σε ορεινή περιοχή που άκμασε επί Ενετοκρατίας. Πολλά αρχαία ευρήματα μαρτυρούν ότι στη θέση του βρισκόταν αρχαίος οικισμός ίσως η Δραγμός. Σήμερα υπάρχουν τα ερείπια πολλών εκκλησιών και σώζονται ελάχιστα σπίτια.

Μικρό χωριό στο Νότιο άξονα 20 χλμ. από τη Σητεία. Στο ύψωμα Αϊλιάς αποκαλύφθηκε ιερό κορυφής και στη θέση Μοναστηράκι Μινωικός οικισμός κατεστραμμένος σήμερα. Στο Κοινοτικό του διαμέρισμα ανήκουν οι οικισμοί Βορρί, Σκλάβοι και το εγκαταλειμμένο σήμερα Λουτράκι. Στην πλατεία του χωριού υπάρχει θαυμάσια Χριστιανική κρήνη

Εύφορο μικρό χωριό στο Νότιο άξονα 17 χλμ. από τη Σητεία. Στην περιοχή του ανασκάφηκε Μινωικός τάφος και εντοπίστηκαν 2 Μινωικά σπίτια. Το 1897 έγιναν σφοδρές συγκρούσεις μεταξύ Χριστιανών και Οθωμανών. Προς ΒΑ του χωριού στη θέση Δράπανοι υπάρχει ιδιαίτερα όμορφη καταπράσινη ρεματιά με πηγαία νερά που προσελκύει πολλούς επισκέπτες. Barozzi In 1954, Nikolaos Platon excavated 17 tombs in the area between Sykia and Adramulon, dating back to the pre-Geometric, Geometric and Hellenistic periods. A large number of vessels, jewelry, iron weapons, stone stamps and other important findings were discovered in the area. During the 1897 revolution, the Turkish residents of the village were trapped in the local mosque and were burned alive by the rebels.

Χωριό στο Οροπέδιο των Αρμενοχαντράδων 27 χλμ. από τη Σητεία. Ηταν άλλοτε μεγάλο κεφαλοχώρι έδρα Δήμου με 26 χωριά. Στη θέση Πλακάλωνα βρέθηκαν Μινωικές αρχαιότητες, αρχαία ερείπια στις τοποθεσίες Γράς και Κατράνι, ενώ στο ύψωμα Ξυκέφαλο υπήρχε ιερό κορυφής, όπου βρέθηκαν σημαντικά αντικείμενα. Στη θέση Παναγία Γουντά υπάρχει σπήλαιο. Στη περιοχή του ανήκουν οι οικισμοί Βόιλα, Αγ. Παντελεήμονας και Πάνω Παντέλι όπου υπάρχει η παλιά εκκλησία της Μεταμορφώσεως με εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες και χάραγμα του 1486. Στο Χανδρά σώζονται παλιά αρχοντικά, υπάρχει παλιά Κρήνη και τουρκικό Χαμάμ. Υπάρχει επίσης μικρό αλλά φροντισμένο λαογραφικό μουσείο. Βορείως του χωριού υπάρχει Αιολικό πάρκο, ενώ παλιοί ανεμόμυλοι σώζονται και λειτουργούν κοντά στο χωριό.

Αυτό το μικρό χωριό, 38 χιλιόμετρα νότια της Σητείας, με θέα στο Λιβυκό πέλαγος ήταν κάποτε ένα μικρό ψαροχώρι, αλλά έχει γίνει τώρα ένα δημοφιλές θέρετρο χάρη στη φιλική φιλοξενία των ντόπιων. Το χωριό είναι ακόμα παρθένο σε σχέση με τα μεγαλύτερα θέρετρα της βόρειας ακτής και είναι ένα ιδανικό σημείο για αυτούς που αναζητούν ήρεμες διακοπές, με επισκέπτες που έρχονται κάθε χρόνο.

Το όνομα Μακρύς Γιαλός σημαίνει “Long Beach”. Η παραλία του είναι πράγματι μεγάλη, αμμώδης με πεντακάθαρα, ρηχά νερά, ιδανική για παιδιά και άπειρους d κολυμβητές, αλλά και για πιο έμπειρους κολυμβητές. Η παραλία περιβάλλεται από ταβέρνες για όλα τα γούστα και το λιμανάκι είναι το πιο γραφικό κομμάτι του χωριού. Από το λιμάνι, υπάρχει ένα σκάφος που φεύγει κάθε πρωί για το όμορφο νησί “Κουφονήσι” και επιστρέφει αργά το απόγευμα. Ο Μακρυγιαλός έχει μια πολύ καλή ποικιλία από μαγαζιά, ταβέρνες, και υποδομή για θαλάσσια σπορ προσελκύοντας έτσι επισκέπτες όλων των ηλικιών.

Το υπέροχο χωριό βρίσκεται πάνω σε ένα πανέμορφο και άγνωστο στους πολλούς οροπέδιο. Από τα όρη της Θρυπτής ξεκινάει ένα από τα πιο εντυπωσιακά φαράγγια της Ελλάδας, αυτό του Χα. Το χωριό διακρίνεται για τους αμπελώνες του. Οι λιγοστοί κάτοικοι που έχουν απομείνει εκεί ασχολούνται κυρίως και με την κτηνοτροφία.

Οικισμός της πρώην κοινότητας Στραβοδοξάρι (Σταυροχώρι), επαρχίας Σητείας, Ν. Λασιθίου σε υψόμετρο 340 μ. Βρίσκεται σε μικρή απόσταση νοτιότερα από τη Ρουκάκα και εκτείνεται μέσα σε γραφική κοιλάδα. Η παλαιότερη μνεία του οικισμού αναφέρεται σε έγγραφο του 1368, του Δουκικού αρχείου του Χάντακα Le feuda de Lapitho et Orino του Nicdetus Dandulo. Το 1881 αναφέρεται στο δήμο Ρουκάκας με 79 κατοίκους, το 1900 με 100 κατ., το 1920 με 85 κατ., το 1928 με 90, το 1940 με 113 κατ., το1951 με 87 κατ., το 1961 με 101 κατ., το 1971 με 87 και το 1981 με 67 κατοίκους. Το όνομα είναι προελληνικό και υπενθυμίζει τους Λαπίθες και την μάχη τους προς τους Κένταυρους. (Οδύσσεια, φ, 295) … ο Κένταυρος θολώθη, μες στους Λάπιθες όταν βρέθηκε, στο σπίτι του αντρειωμένου.

Μεγάλο και πλούσιο χωριό στο Νότιο άξονα 25 χλμ.. από τη Σητεία. Θεωρείται ότι πήρε το όνομα του από τον βυζαντινό ευγενή Λουκά Λίτινο, που αποτελούσε φέουδο. Στον οικισμό Αδρομύλοι βρέθηκαν θολωτοί και κτιστοί πρωτογεωμετρικοί τάφοι. Υπήρχε τριώροφος Βενετσιάνικος Πύργος που καταστράφηκε στην επανάσταση του 1821. Διαθέτει πολλές παλιές τοιχογραφημένες εκκλησίες, όπως των Ταξιαρχών, του Αγ. Ιωάννου, του Αγ. Γεωργίου, των Αγ. Αποστόλων. Στον Αγ. Αθανάσιο υπάρχει ο τάφος και το οικόσημο της φεουδαρχικής οικογένειας των Βλάχων. Ονομαστή είναι η Παναγία των Λιθινών, κτισμένη μέσα σε σπηλιά. Χτίστηκε πιθανότατα το 15ο αιώνα. Διαθέτει τοιχογραφίες και φορητές εικόνες εξαιρετικής τέχνης και Θεωρείται θαυματουργή. Εορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου και συρρέει πλήθος κόσμου.

Μονή αφιερωμένη στον Αγ. Ιωάννη τον Πρόδρομο στη νότια ακτή τη Κρήτης μεταξύ Μακρύ Γιαλού και Γούδουρα 32 χλμ. από τη Σητεία. Χτισμένη στο φρύδι υψηλού και απόκρημνου βράχου στην έξοδο του φαραγγιού των Περβολακίων πάνω από τη θάλασσα. Έχει μαγευτική θέα προς το Λυβικό πέλαγος. Ο χρόνος ίδρυσης της είναι άγνωστος, πιθανόν ιδρύθηκε τον 16ο αιώνα. Το Β., παλαιό κλίτος του Αγ. Ιωάννου είναι εν μέρει μέσα σε σπήλαιο το δε Ν. , της Αγ. Tριάδας χτίστηκε το 1865, οπότε ο Ιωάννης Βιτσέντζος ή Γεωργουλάκης, γνωστός ως Γεροντογιάννης πραγματοποίησε εκτεταμένη ανακαίνιση και επέκταση της Μονής. Το θαυμάσιο τέμπλο έφτιαξε το 1869 ο ξυλόγλυπτης Χατζή Mηνάς από το Λασίθι και την εικονογράφηση έκανε ο Αντώνιος Αλεξανδρίδης το 1870. Ο Γεροντογιάννης εθεωρείτο άγιος από τον κόσμο και σύμφωνα με την παράδοση πραγματοποιούσε θαύματα .Τα οστά του βρίσκονται μέσα στο ναό της Μονής. Ο εγγονός του Ιωσήφ συνέχισε το δημιουργικό του έργο στη Μονή. Δυστυχώς οι σύγχρονες προσθήκες και κατασκευές δεν ακολουθούν το παραδοσιακό χρώμα της Μονής, που αλλοιώνεται σιγά- σιγά. Σήμερα ανήκει στη Μ, Τοπλού, και υπάρχει ηγούμενος. Εορτάζει στις 29 Αυγούστου, οπότε συρρέουν πλήθη πιστών.

Γραφικό χωριό με θαυμάσια θέα και πράσινο στις υπώρειες του βουνού Αφέντης (1475 μ.) 11 χλμ. από το Νότιο άξονα. Περιβάλλεται από δάσος Πεύκης και Νότια του χωριού υπάρχει μεγάλο φαράγγι. Στη θέση Σολωμός υπάρχουν ερείπια Πύργου που ίσως ανήκε στην οικογένεια Σολωμών. Υπάρχει επίσης παλαιοχριστιανικός ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος και ο τοιχογραφημένος Ναός του Αγ. Δημητρίου του 12ου αιώνα.

Μικρό χωριό πάνω από το Μακρύ Γιαλό σε απόσταση 6 χμ. από τη Σητεία. Στο Κοινοτικό διαμέρισμα ανήκουν τα μετόχια Διασκάρι, Λαγκάδα, Πιλαλήματα και Ανάληψη που είναι συνέχεια του Μακρύ Γιαλού με πολλούς κατοίκους, ξενοδοχεία και Τουριστική ανάπτυξη. Στη θέση Καστελόπουλο πάνω από το χωριό εντοπίστηκε Μινωικό παρατηρητήριο η Φρυκτωρία και στην παραθαλάσσια θέση Διασκάρι Μινωικός οικισμός. Στη περιοχή υπάρχουν τα εξαιρετικής ομορφιάς σπήλαια Απολούστρες και Λατσίδα Βρεϊκου. Το τελευταίο με ίχνη Νεολιθικής κατοίκησης. Από τους Πεύκους ξεκινά ένα πολύ όμορφο φαράγγι, με σήμανση και καλή βατότητα, Κοντά στην έξοδο του (στην Ανάληψη) στη θέση Ασπρος Ποταμός και Αι Γιώργος Σαμακίδης υπάρχουν υποδειγματικά αναστηλωμένοι μικροί τουριστικοί οικισμοί. Στο χωριό υπάρχει λαογραφικό μουσείο.

Κεφαλοχώρι άλλοτε της Επαρχίας Σητείας ήταν το τέρμα του δρόμου Σητείας- Σταυροχωρίου μήκους 35 χλμ. Σήμερα ο πληθυσμός έχει μετεγκατασταθεί στον παραθαλάσσιο οικισμό του Κουτσουρά και ασχολείται με τον τουρισμό και κυρίως την καλλιέργεια των πρώιμων κηπευτικών. Ο Κουτσουράς αναπτύσσεται σταθερά και είναι έδρα του Δήμου Μακρύ Γιαλού. Πολύ κοντά στο Σταυροχώρι είναι ο μικρός οικισμός Λάπιθος με ωραία Κρήνη του 1779. Μεταξύ Σταυροχωρίου και Κουτσουρά υπάρχει ο εγκαταλελειμμένος οικισμός Τσικαλαριά, από όπου περνά το «μονοπάτι των πειρατών». Η παλιά εκκλησία «της Παναγίας στη Λυγιά, στους Αποστόλους» πιθανόν να ήταν ο ναός του Αποστόλου Παύλου που αναφέρει ο Randolph το 1687. Στην περιοχή του ανήκουν τα σπήλαια Αγιοι Απόστολοι και Ζωοδόχος Πηγή. Το Σταυροχώρι φημίζεται για τις πηγές του στην τοποθεσία Αρχές και τους πολλούς νερόμυλους του. Από το Σταυροχώρι κατάγονταν ο οπλαρχηγός Ιωάννης Μακρής ή Ρωμνάκης.

Αγία Φωτιά
Μικρό χωριό σε απόσταση 7 χλμ. στο δρόμο από τη Σητεία προς Τοπλού – Βάι σε πράσινη λοφώδη πλαγιά κοντά στη θάλασσα. Λειτουργεί ως προάστιο της Σητείας . Διαθέτει ταβέρνες και τουριστικά καταλύματα, βίλες και ενοικιαζόμενα δωμάτια και διαμερίσματα και έχει υγιεινό κλίμα, ωραία θέα και ανοιχτό ορίζοντα προς τον κόλπο της Σητείας. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα από αρχαιολογικής πλευράς περιοχή. Στην παραλία του χωριού υπάρχει, το κουφωτό σπήλαιο με ίχνη αρχαίας κατοίκησης, ενώ πιο πάνω στο λόφο Κουφωτό αποκαλύφθηκαν τα ερείπια εκτεταμένου ορθογώνιου Προμινωικού κτηρίου με 37 δωμάτια διαρθρωμένα γύρω από μια κεντρική αυλή και περιβαλλόμενο από τείχος, πιθανότατα οχυρωματικό. Η σπουδαιότητα του κτηρίου έγκειται στην «αρχαιότητα» σε συνδυασμό με την αρχιτεκτονική του δομή. Αποτελεί μια πρωτογενή μορφή, ένα «πρόδρομο» των Μινωικών ανακτόρων της Κρήτης. Ανατολικά του κτηρίου έχει ανασκαφεί το μεγαλύτερο νεκροταφείο της εποχής του Χαλκού στον Ελληνικό χώρο. Ανήκει στη Πρωτομινωική εποχή, ανασκάφηκαν 252 τάφοι ενώ άλλοι 50 είχαν καταστραφεί. Έδωσε πλουσιότατα ευρήματα, 1800 αγγεία διαφόρων τύπων, λίθινα και χάλκινα αντικείμενα όπως πέλεκυς, χειρόμυλους, αγκίστρια, εγχειρίδια, αιχμές δοράτων κλπ. Οι τάφοι ήταν πρωτόγονοι, θαλαμοειδείς ή απλοί λακκοειδείς σκαμμένοι σε μαλακό βράχο. Όλοι σχεδόν σήμερα έχουν αποσαθρωθεί και επιχωθεί με τον ήλιο, τον άνεμο και τις βροχές. Στις παρυφές του χωριού σώζεται παλιός νερόμυλος που έχει κηρυχθεί ιστορικό διατηρητέο κτήριο.

Aγιος Σπυρίδωνας

Μικρό χωριό πάνω στον παλιό δρόμο προς το Οροπέδιο Χανδρά (Σητεία- Πάνω Επισκοπή- Χανδρά ) σε απόσταση 15 χλμ. από τη Σητεία. Ονομαζόταν Κανένε, προφανώς από οικογενειακό όνομα, ενώ το σημερινό του όνομα οφείλει στον πολιούχο του χωριού Αγιο Σπυρίδωνα. Στην περιοχή του υπάγεται «του Φυγέτο ο Μύλος»που χτίστηκε το 1471 μ.χ και βρίσκεται μέσα σε μια πολύ όμορφη καταπράσινη ρεματιά με πηγαία νερά και οργιώδη βλάστηση.

Aγιος Γεώργιος (ή Τουρτούλοι)

Μικρό γραφικό χωριό σε καταπράσινη ρεματιά 14 χλμ. από τη Σητεία. Στο Κοινοτικό του διαμέρισμα ανήκουν οι οικισμοί Επάνω Πισκοπή, Δραπάνοι, Σωτήρα και Βουβάλοι. Η παλιά του ονομασία Τουρτούλοι οφείλεται πιθανόν στην Ενετική οικογένεια Turtullo. Η περιοχή έχει μεγάλο αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Ανακαλύφθηκαν Μινωικά και Γεωμετρικά νεκροταφεία και Μινωική Έπαυλη με 30 δωμάτια πιθανόν διώροφη. Εκεί βρέθηκαν αγγεία διαφόρων τύπων, πήλινος ληνός, κεραμευτικός τροχός, λίθινα εργαλεία κ.α. Υπάρχουν ακόμη δύο σπήλαια. Το «Μικρό Κατωφύγι», χώρος αρχαίας κατοίκησης με μικρή αίθουσα και γαλαρία με πλούσιο διάκοσμο και λεκάνες νερού, και το «Μεγάλο Κατωφύγι» με δύο μεγάλες αίθουσες και μεγάλη λίμνη νερού. Οι Τουρτούλοι επί Τουρκοκρατίας ήταν έδρα του τύραννου Αφεντακάκη που εξόντωσε πολλούς Χριστιανούς. Οι Τουρτούλοι φημίζονται για την εύφορη γη τους, το πράσινο και την ωραία «φλέγα» τους που πρόσφατα διαμορφώθηκε και αναδείχθηκε. Είναι γενέτειρα του παραδοσιακού μουσικού και λαϊκού ξυλογλύπτη Μανόλη Περράκη.

Αχλάδια

Εύφορο και ιστορικό χωριό στο δρόμο Σητείας- Σταυροχωρίου, 9 χμ, από τη Σητεία Στη θέση Πλατύσκινος ανασκάφηκε το 1939 από τον Νικόλαο Πλάτωνα σημαντικός περίτεχνος τάφος της υστερομινωικής εποχής. Έχει κυκλικό θάλαμο, και μία πρωτοτυπία: πόρτα στο βάθος «για την επικοινωνία του νεκρού με τον επάνω κόσμο». Μέσα βρέθηκαν 3 σαρκοφάγοι και αγγεία. Στη θέση Ρίζα ανασκάφηκε από τον ίδιο αρχαιολόγο το 1959 μία μεγάλη και πολύπλοκη αγροτική έπαυλη της Μεσομινωικής εποχής με 12 διαμερίσματα, «αίθουσα υποδοχής» και πολλά ευρήματα που μαρτυρούν ότι ανήκε σε πλούσιο ιδιοκτήτη. Κοντά στα Αχλάδια σε καταπράσινη κοιλάδα βρίσκεται ο εγκαταλελειμμένος οικισμός «Κυμουργιώτης» με παραδοσιακά σπίτια και την αρχαία πηγή «Λαψανάρι». Στο χωριό σώζονται μικρά παλιά αρχοντικά. Τα Αχλάδια ήταν τόπος παραγωγής ασβέστη με την παραδοσιακή μέθοδο των ασβεστοκάμινων πολλά από τα οποία σώζονται.
Στα «Πλατύβολα» των Αχλαδίων κατασκευάστηκε πρόσφατα και λειτουργεί ένα από τα μεγαλύτερα Αιολικά Πάρκα στην Ευρώπη με 60 ανεμογεννήτριες, που το επισκέπτονται πολλοί τουρίστες κάθε χρόνο. Τα Αχλάδια προσέφεραν πολλά στους αγώνες για την απελευθέρωση από τους Τούρκους και ήταν έδρα της Επιτροπής της επανάστασης της Θερίσου (1905).

Δάφνη

Γραφικό μικρό χωριό της ενδοχώρας στο δρόμο Σητείας – Σταυροχωρίου 28 χλμ. από τη Σητεία. Περιβάλλεται από βουνά, ενώ γύρω από τον οικισμό υπάρχουν περιβόλια ,αμπέλια και ελαιώνες. Στην μικρή πλατεία του χωριού υπάρχει ένας ιστορικός πλάτανος και Κρήνη με κρύο νερό όλο το χρόνο.
Εδώ κατοικούσαν πολλοί Τούρκοι (60 οικογένειες) ιδιαίτερα σκληροί που ανήκαν στο δόγμα του Αλή, θετού γιου του Μωάμεθ. Οι λίγοι κάτοικοι ασχολούνται με την Παραδοσιακή γεωργία και την κτηνοτροφία.

Επάνω Επισκοπή

Όμορφο μικρό χωριό σε καταπράσινη πλαγιά 12 χλμ. από τη Σητεία στο δρόμο προς Ιεράπετρα. Ήταν έδρα του Λατίνου Επισκόπου Σητείας. Του χωριού δεσπόζει ο ιστορικός τρίκλιτος ναός της γεννήσεως της Θεοτόκου με εντοιχισμένο το έμβλημα του Λατίνου Επισκόπου Gaspar Viviarius. Στη θέση Τρυπητός ανασκάφηκε φυλάκιο – φρούριο των κλασσικών και Ελληνιστικών χρόνων που προφανώς ανήκε στην ισχυρή γειτονική αρχαία πόλη Πραισό. Λόγω της γραφικότητας και του θαυμάσιου κλίματος της άλλοτε φιλοξενούσε παιδικές κατασκηνώσεις και σήμερα Σχολή Αστυφυλάκων.

Κάτω Επισκοπή

Μικρό γραφικό χωριό στην καταπράσινη κοιλάδα του Ποταμού Παντέλη πολύ κοντά στο Πισκοκέφαλο. Ήταν για ένα διάστημα τουλάχιστον έδρα του Λατίνου Επισκόπου Σητείας. Στην περιοχή της βρέθηκαν Μινωικοί Τάφοι και άλλα αρχαιολογικά ευρήματα. Στο Νεκροταφείο του χωριού υπάρχει ο βυζαντινός ναός των Αγίων Αποστόλων, σπουδαίο μνημείο υπό αναστήλωση, Είναι εύφορο χωριό και τα τελευταία χρόνια δημιουργήθηκε μια πρωτοποριακή μονάδα βιολογικής καλλιέργειας ελαιολάδου, που είναι επισκέψιμη.

Ζού

Μικρός οικισμός μέσα σε καταπράσινη ρεματιά υπαγόμενος στο κοινοτικό διαμέρισμα Σταυρωμένου, 9 χλμ. από τη Σητεία. Φημίζεται για τη μεγάλη πηγή του με το εξαίρετης ποιότητας νερό, και λόγω της γραφικότητας του ήταν τόπος εκδρομών. Εδώ ο Ν. Πλάτων ανάσκαψε μεγάλη Μινωική αγροικία με πολλά δωμάτια, εργαστήριο, εγκατάσταση κεραμικού κλιβάνου κ.α.

Κατσιδώνι

Μικρό γραφικό χωριό 16 χλμ. από τη Σητεία στο δρόμο προς Καρύδι. Στο Κοινοτικό του διαμέρισμα υπάγεται ο άλλοτε ακμαίος και σήμερα σχεδόν έρημος οικισμός Σανδάλι και ο οικισμός Σίτανος. Στο βουνό Πρινιάς υπάρχουν τα λείψανα ενός από τα μεγαλύτερα ιερά κορυφής της Αν. Κρήτης.
Υπάρχουν επίσης 2 σημαντικά σπήλαια ο Γερο Σπήλιος και το Κάτω Πλατύβολο. Είναι γενέτειρα του διακεκριμένου λαογράφου, αείμνηστου καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Γ. Σπυριδάκη. Ωραία περιγραφή των χωριών και των εθίμων του δίδει ο οφθαλμίατρος, λόγιος και συγγραφέας Γ. Μαρκάκης στο βιβλίο του «όπως πέρυσι όπως και πάντα». Υπάρχει ανακαινισμένη Κρήνη δίπλα στον δρόμο. Πρόσφατα δημιουργείται μονάδα βιολογικών καλλιεργειών και πρατήριο βιολογικών προϊόντων σε παραδοσιακό ελαιουργείο.

Κρυά

Μικροί οικισμοί, Επάνω και Κάτω Κρυά στο δρόμο προς το Σταυροχώρι 25 χλμ. απ’ τη Σητεία. Στο λόφο Τραπέζα υπάρχουν ίχνη αρχαίων ερειπίων και στη θέση Τσάχαλη βρέθηκε νεκροταφείο των γεωμετρικών χρόνων. Κοντά στο χωριό σε υψηλό λόφο που δεσπόζει της ευρύτερης περιοχής και έχει θαυμάσια θέα βρίσκεται το σημαντικό βενετσιάνικο κάστρο Monte Fοrte ή Απάνω Καστέλλι που χτίστηκε τον 13ο ή 14ο αιώνα. Σώζεται το εκκλησάκι του Αγ. Γεωργίου, ρωμαϊκές δεξαμενές και ερείπια των τειχών. Πρόσφατα έγιναν εργασίες συντήρησης και ανάδειξης του μνημείου. Κοντά στα Κρυά υπάρχει επίσης ο έρημος οικισμός Βυζάς. Τα Κρυά φημίζονται για το εκλεκτό ελαιόλαδο τους.

Σανδάλι

Οικισμός της πρώην Κοινότητας Κατσιδονίου επαρχίας Σητείας, Ν. Λασιθίου, σε υψόμετρο 350 μ. Απέχει από την πόλη Σητεία 10 χλμ. Διαδρομή Σητεία – Πισκοκέφαλο – Σταυρωμένος – Δρυς – Σανδάλι. Λέγεται Σανδάλι από την τούρκικη λέξη που σημαίνει κάθισμα. Ο επισκέπτης σήμερα μπορεί να απολαύσει τη σκιά αιωνόβιων πλατάνων, που συνθέτουν ένα μαγευτικό τοπίο, να ξεκουραστεί πίνοντας κρύο νερό από την πηγή – βρύση που βρίσκεται στην άκρη του χωριού και να γευθεί τη φιλοξενία απλοϊκών και καλόκαρδων Σανταλιανών. Ακόμη να εκκλησιαστεί στην παλιά εκκλησία της Αγίας Παρασκευής και του Αφέντη Χριστού ή στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου.

Σίτανος

Μικρό χωριό στο όμορφο «οροπέδιο των βράχων» του Καρυδίου, 20 χλμ. από τη Σητεία. Στη θέση «Πατέλικο, 1 χλμ. ΒΔ του χωριού σε υψόμετρο 610 μ. υπάρχει ένα από τα μεγαλύτερα σπήλαια της Κρήτης, το «Έξω Λατσίδι» που φαίνεται να ήταν κοίτη υπόγειου ποταμού. Στα ΝΔ του χωριού βρέθηκε Μινωική αγροικία. Στη θέση Βρύση στην άκρη του χωριού υπάρχει μια θαυμάσια κρήνη Οθωμανικής αρχιτεκτονικής που αναστηλώθηκε πρόσφατα.

Σκορδίλο

Μικρό χωριό στο δρόμο προς το Σταυροχώρι 18 χλμ. από τη Σητεία. Πιθανότατα ανήκε στην μεγάλη Βυζαντινή οικογένεια των Σκορδύλων. Στο Σκορδίλο ανήκει και ο εγκαταλελειμμένος οικισμός του Αγ. Μάμα. Υπάρχει θαυμάσια Τουρκική Κρήνη που έχει κηρυχθεί διατηρητέα.

Σταυρωμένος

Μικρό χωριό με θαυμάσια θέα στον δρόμο προς Καρύδι 7 χλμ. από τη Σητεία. Στο Κοινοτικό του διαμέρισμα ανήκουν οι γραφικοί μικροικισμοί Αρνικό, Πάνω και Κάτω Δρύς, Ζαχαρίνο, Μύλοι, Σφακάκια, Ζου και Σφακιά. Η περιοχή διαθέτει πηγαία νερά, πράσινο και προσελκύει τους φυσιολάτρες. Στο Σφακιά ανασκάφηκε ένας Μινωικός τάφος και στη θέση Πατέλα ένας τάφος της γεωμετρικής εποχής, ενώ κοντά βρέθηκαν ίχνη κτηρίου που πιθανόν ήταν ιερού κορυφής. Είναι γενέτειρα του λαϊκού ποιητή Γιάννη Χασαπλαδάκη ή Καβρού.

Σφάκα

Μεγάλος οικισμός στην Εθνική οδό 30 χλμ. από τη Σητεία. Οφείλει το όνομα του στο ομώνυμο φυτό που υπήρχε κοντά σε βρύση. Στη θέση Κερατίδι βρέθηκε Μινωικός τάφος με κιβωτιόσχημη λάρνακα. Στη παλιά δίκλιτη εκκλησία της Αγ. Τριάδας και της Παναγίας υπάρχει κτητορική επιγραφή του Μιχαήλ Συλίγνα με χρονολογία 2 Μαρτίου 1643. Στα Δυτικά του χωριού υπάρχει ωραία Οθωμανική Κρήνη. Από τη Σφάκα ξεκινά ασφαλτοστρωμένος δρόμος που οδηγεί στον παραθαλάσσιο τουριστικό Μόχλο και αγροτικός δρόμος που οδηγεί στο όμορφο μικρό οροπέδιο της Μονοκαράς.

Τουρλωτή

Μεγάλο χωριό πάνω σε λόφο με θαυμάσια θέα 20χλμ. από τη Σητεία στην εθνική οδό προς Αγ. Νικόλαο, έδρα του άλλοτε Δήμου Τουρλωτής. Στο λόφο Καστρί υπάρχουν ερείπια Μινωικού οικισμού , όπου βρέθηκαν σφραγιδόλιθος, λύχνος με παραστάσεις κ.α. Σε λαξευτό Μινωικό τάφο κοντά στο χωριό βρέθηκαν πολύτιμα κτερίσματα, όπως χάνδρες από περιδέραια, βραχιόλια, δακτυλίδια, εγχειρίδιο, ομοιώματα ζώων από φαγεντιανή κ.α. Ανατολικά του χωριού ένα φαράγγι οδηγεί στη Μονοκαρά, μικρό όμορφο οροπέδιο με “μαγατζέδες” , αμπέλια και κτηνοτροφία. Η τουρλωτή είναι γενέτειρα του θρυλικού θαλασσομάχου Βογιατζόπαπα που έδρασε κατά των Τούρκων από το Μεραμπέλο μέχρι την Κάσο. Στο Κοινοτικό διαμέρισμά της υπάγεται ο οικισμός Μόχλου.
|

Τραπεζούντα

Λοφώδης περιοχή Ανατολικά της Σητείας μεταξύ Πισκοκεφάλου και Ρούσας Εκκλησίας. Στη κορυφή Τραπεζοειδούς λόφου υπήρχε η Τραπεζόντα ή Τραπεζούντα που σήμερα έχει μεταβληθεί σε σωρούς ερειπίων και σώζεται μόνο η εκκλησία του Αγ. Γεωργίου. Το μεγάλο και σπουδαίο αυτό χωριό άκμασε τους Βυζαντινούς και Ενετικούς χρόνους και πιθανόν να πήρε το όνομα του από την εγκατάσταση εκεί οικογενειών από την Τραπεζούντα του Πόντου τον 15ο αιώνα. Η Τραπεζόντα υπέστη πολλές ζημιές από τον Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα το 1538 και καταστράφηκε ολοσχερώς το 1648 από τους τούρκους. Πιθανότατα ανήκε στο φέουδο των Κορνάρων και εκεί γεννήθηκε το 1553 ο ποιητής του Ερωτόκριτου, Βιτσέντζος Κορνάρος.

Αδραβάστοι

Μικρός οικισμός κοντά στη Ζάκρο στη πλαγιά του βουνού 36 χλμ. από τη Σητεία. Με τα παλιά σπίτια του και τα στενά ανηφορικά δρομάκια διατηρεί παραδοσιακό χρώμα. Αριθμεί λίγους κατοίκους. Στη κορυφή Εντίχτης (560μ.) βρέθηκαν αρχαία αντικείμενα που μαρτυρούν ύπαρξη αρχαίου ιερού ή κατοίκησης.

Αζωκέραμος

Μικρός οικισμός σε πεδινή θέση στο μέσον μεταξύ Παλαικάστρου και Ζάκρου 31 χλμ. από τη Σητεία. Έχουν απομείνει λίγοι κάτοικοι που ασχολούνται με τη γεωργία. Είναι η γενέτειρα του Αγίου Ιωσήφ του Σαμάκου που ασκήτεψε στο Μεγάλο Κάστρο (Ηράκλειο) και πέθανε το 1511. Η μνήμη του εορτάζεται στις 22 Ιανουαρίου. Έχει ανασκαφεί μινωική οικία με σταφυλοπιεστήριο και άλλα ευρήματα. Στην περιοχή του οικισμού υπάρχει το σπήλαιο Αδιάβατο.

Βρυσίδι (Μαγκασα)

Εγκαταλελειμμένο χωριουδάκι στο οροπέδιο του Καρυδίου 15 χμ από τη Σητεία. Σώζονται λίγα παλιά παραδοσιακά σπίτια με πέτρινους τοίχους. Στα δυτικά του χωριού υπάρχει σπήλαιο με πολλά ίχνη νεολιθικής κατοίκησης , όπως λίθινοι πέλεκυς, οψιανοί, 260 κοκάλινες περόνες κα. το οποίο ανάσκαψε ο Dawkins το 1905. Στα δυτικά του σπηλαίου βρέθηκε μια μεγάλη σπουδαία και σπάνια νεολιθική οικία του τύπου Βυt and Ben με ένα μικρό και ένα μεγάλο δωμάτιο (Living room και υπνοδωμάτιο – καθιστικό). Στην οικία αυτή βρέθηκαν πολλοί λίθινοι πέλεκυς και μυλόπετρες.

Καρύδι

Ορεινό χωριό σε απόσταση 25 χλμ. από Σητεία. Βρίσκεται στο κέντρο εκτεταμένου βραχώδους οροπεδίου ιδιαίτερης ομορφιάς. Στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν έδρα Δήμου. Σήμερα έχει λίγους κατοίκους, που το χειμώνα το εγκαταλείπουν και διαμένουν στον οικισμό Λαγκάδα ασχολούμενοι με την ελαιοσυλλογή. Διατηρεί το παραδοσιακό του χρώμα και σώζονται πολλά παλιά πέτρινα σπίτια. Κοντά στον οικισμό υπάρχουν 2 από τα πιο σπουδαία σπήλαια της Κρήτης. Το Κατωφύγι και ο Περιστεράς με ίχνη ανθρώπινης κατοίκησης . Η περιοχή αποτελεί αληθινό παράδεισο των σπηλαιολόγων , που τα εξερευνούν κάθε χρόνο. Είναι γενέτειρα του πρώτου αρχειακού της Κρήτης, ιστοριοδίφη, ιδρυτή και πρώτου Διευθυντή του ιστορικού αρχείου Κρήτης Νικολάου Ι. Παπαδάκη.
www.karydi.gr

Κελάρια

Οικισμός της πρώην Κοινότητας Ζάκρου, επαρχίας Σητείας, Ν. Λασιθίου σε υψόμετρο 250 μ. Απέχει από την πόλη της Σητείας 32 χλμ. στο δρόμο προς Ζάκρο. Πρώτη φορά αναφέρεται στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 με 10 χριστιανικές οικογένειες. Το 1881 αναφέρεται στο Δήμο Καρυδίου με 100 χριστιανούς κατοίκους. Το 1900 με 115 κατ. ενώ στην απογραφή του 1920 δεν αναφέρεται. Το 1928 αναφέρεται Κελάρια στην Κοινότητα Ζάκρου με 69 κατ. , το 1940 με 69 κατ. , το 1951 με 59, το 1961 με 48 κατ. και το 1971 με 45. Σήμερα ζουν λίγες οικογένειες. Το χωριό ανήκει στο Δήμο Ιτάνου.

Κλησίδι

Οικισμός της πρώην κοινότητας Ζάκρου, επαρχίας Σητείας, Ν. Λασιθίου σε υψόμετρο 220 μ. Δεν αναφέρεται στις βενετσιάνικες απογραφές, ούτε στην τούρκικη του 1671. Αλλά σε έγγραφο αχρονολόγητο, ασφαλώς όμως των πρώτων χρόνων της Τουρκοκρατίας, αναφέρεται μεταξύ των χωριών της Σητείας και το χωριό Ktidisi, που πιθανότατα είναι κακή γραφή του χωριού Κλησίδι (Ν. Σταυρινίδη, Μεταφράσεις, Β΄, σελ. 338). Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 αναφέρεται Klisidhi (Pashley, Travels in Crete, II, 312) με 5 χριστιανικές οικογένειες. Στην απογραφή του 1881 αναφέρεται στο δήμο Καρυδίου με 37 χριστιανούς. Το 1900 αναφέρεται με 44 κατ. Στην απογραφή του 1920 δεν αναφέρεται. Το 1928 είναι στην κοινότητα Ζάκρου με 45 κατ., το 1940 Κλησίδιον με 49 κατ., το 1951 με 47 κατ., το 1961 με 28, το 1971 με 20 και το 1981 με 15 κατ.

Κρυονέρι (Μισιργιού)

Μικρός οικισμός της πρώην κοινότητας Μιτάτου με ελάχιστους κατοίκους, κυρίως τους θερινούς μήνες.

Λαγκάδα

Μικρός οικισμός της πρώην Κοινότητας Καρυδίου, της επαρχίας Σητείας, Ν. Λασιθίου. Βρίσκεται στο δρόμο από Παλαίκαστρο προς Ζάκρο και σήμερα ανήκει στο Δήμο Ιτάνου, χτισμένο σε υψόμετρο 140 μ. Σε απογραφή του 1981 είχε 43 κατοίκους. Πρώτη φορά αναφέρεται στην απογραφή του 1940 αλλά ως ακατοίκητο. Το 1951 αναφέρεται με 13 κατοίκους, το 1961 με 21 κατοίκους και το 1971 με 4 κατ. Υπάρχει μεγάλη εκκλησία στην άκρη του χωριού αφιερωμένη στον Άγιο Σάββα. Το καλοκαίρι υπάρχει προσέλευση ξένων ενώ οι ντόπιοι μετακομίζουν στο Καρύδι για να απολαύσουν τη δροσιά του βουνού και επιστρέφουν τέλη του Φθινοπώρου στα πεδινά για να ετοιμαστούν για το λιομάζωμα.

Μητάτο

Μικρός οικισμός στο Οροπέδιο Καρυδίου 20 χλμ. από τη Σητεία. Μαζί με τους οικισμούς Χώνος, Ξερολίμνη, Μυσιριού και Μαγκασά αποτελούσε Κοινότητα. Στην περιοχή βρέθηκαν προϊστορικοί τάφοι και στο ύψωμα Μόδι ιερό κορυφής με πλούσια αναθήματα. Τα χωριουδάκια ερημώνονται καθημερινά. Το βραχώδες τοπίο όμως διαθέτει μια ιδιαίτερη ομορφιά και γοητεία και ελκύει τους φυσιολάτρες.

Ξερολίμνη

Εκ του ξηρά λίμνη. Οικισμός της πρώην Κοινότητας Μητάτου, επαρχίας Σητείας, Ν. Λασιθίου, σε υψόμετρο 550 μ. Βρίσκεται σε μικρή απόσταση βορειοανατολικά από το (Παλιό) Μητάτο. Πρώτη φορά αναφέρεται στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 με 10 χριστιανικές οικογένειες. Xerolimni (Pashley, Travels in Crete, ΙΙ, σ.322). Το 1881 αναφέρεται Ξερολίμνη στο δήμο Καρυδίου με 88 κατοίκους χριστιανούς, το 1900 με 77 κατ., το 1920 με 113 κατ., το 1928 με 98 κατ., το 1940 με 70 κατ., το 1951 με 71 κατ., το 1961 με 49 κατ., το 1971 με 19 κατ. και το 1981 με 7 κατοίκους.

Σκαλιά

Μέσα σε ορεινή, οχυρή θέση, σε απόσταση 4 χλμ. από τη Σίτανο βρίσκεται το ερειπωμένο σήμερα ιστορικό χωριό των Σκαλιών. Επί τουρκοκρατίας ήταν το «άπαρτο κάστρο της Ανατολικής Κρήτης». Οι Τούρκοι κατακτητές δεν μπορούσαν να το υποτάξουν. Το σκοπό τους πέτυχαν τελικά με προδοσία εξαιτίας της οποίας και κατάφεραν να αφανίσουν τα ανυπότακτα παλικάρια του χωριού. Από τότε τα Σκαλιά ερημώθηκαν. Σώζεται μόνο η Εκκλησία του Αγ. Γεωργίου και ένα σπίτι. Ο χώρος είναι εξαιρετικά υποβλητικός. Το τοπίο πριν από τα Σκαλιά με τους ποικιλόσχημους βράχους που μοιάζουν με φυσικά γλυπτά, με τη διάταξη, τα χρώματα, τις εικόνες και το σκηνικό που δημιουργούν σε μεταφέρουν σε ένα φανταστικό κόσμο. Ο Κωστής Φραγκούλης – Ανταίος εμπνεύστηκε από την ιστορία τους και γράφει:
– Δράκοι τα ρίζουν τα Σκαλιά, μηνούνε vτoυ οι Σκαλιώτες
– Μα τα καημένα τα Σκαλιά με προδοσά παρθήκαν
Κι επόμεινε το νάκλι vτως οι γέροι να το λένε
Να τα αφουκρούνται τα παιδιά ν’ αvτρειεύγεται η καρδιά vτως…

Χώνος

Οικισμός της πρώην κοινότητας Παλαιού Μητάτου, επαρχίας Σητείας, Ν. Λασιθίου σε υψόμετρο 670 μ. Βρίσκεται Νοτιοανατολικά από το χωριό Ρούσα Εκκλησιά. Το όνομα του το πήρε από καταβόθρα όμβριων υδάτων που υπάρχει στην περιοχή. Ο οικισμός υπήρχε κατά τη Βενετοκρατία και την Τουρκοκρατία, αφού αναφέρεται σε τούρκικο έγγραφο του 1689. Τότε κατοικούνταν, αφού αναφέρονται τα ονόματα δυο κατοίκων, οι οποίοι αναλαμβάνουν την υποχρέωση να εξαγοράζουν από τους άπιστους πάντα αιχμαλωτιζόμενο μουσουλμάνο κ.λ.π. (Ν. Σταυρινίδη, Μεταφράσεις, Β΄, σ. 328). Όμως δεν αναφέρεται στις βενετσιάνικες απογραφές ούτε στην τούρκικη του 1671. Στην αιγυπτιακή απογραφή αναφέρεται Khonos (Pashley, Travels in Crete II, 323) με 3 χριστιανικές και 6 τούρκικες οικογένειες. Στην απογραφή του 1881 αναφέρεται Χώνος, στο δήμο Καρυδίου, κάτοικοι χριστιανοί 26, το 1900 κάτοικοι 42, το 1920 κάτοικοι 47, το 1928 κάτοικοι 63, το 1940 κατ. 75, το 1951 κάτοικοι 65, το 1961 51 και το 1971 κατ. 13. σήμερα δεν κατοικεί καμία οικογένεια. Υπάρχει η παλαιά βρύση του χωριού με κρύο νερό, όπου οι εκδρομείς απολαμβάνουν την ηρεμία της φύσης και τον καθαρό αέρα, η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου η οποία λειτουργείται στις 26 Σεπτεμβρίου, ενώ τα περισσότερα σπίτια είναι ερειπωμένα.

Χοχλακιές

Μικρό χωριό στο δρόμο Σητείας – Παλαικάστρου – Ζάκρου. Στην περιοχή του αποκαλύφθηκε μεγάλη Μινωική αγροικία με μνημειώδη όψη και γύρω ίχνη άλλων κτηρίων. Οι Χοχλακιές δοκιμάστηκαν σκληρά από τους Τούρκους κατακτητές στις επαναστάσεις του 1821 και του 1866. Από το χωριό ξεκινά ένα θαυμάσιο βατό φαράγγι που καταλήγει στον παρθένο και γραφικό όρμο Καρούμες.

Αγία Τριάδα

Μικρό χωριό του Δήμου Λεύκης στα Νότια του Οροπεδίου Χανδρά με θαυμάσια θέα στο Λυβικό πέλαγος. Απέχει 35 χλμ. από τη Σητεία. Παλιότερα ονομαζόταν Τσώ. Οι κάτοικοι του εκτός από τη γεωργία και την κτηνοτροφία ασχολούνται και με το ψάρεμα. Στην περιοχή του ανήκουν οι ακατοίκητοι σήμερα μικρό-οικισμοί Δασονάρι, Λειβάρι, Αχλάδι, Σταλός και Αμυγδάλι και το πανέμορφο Κουφονήσι . Στο Σταλό έχει αποκαλυφθεί Μινωικός οικισμός και θολωτοί τάφοι. Κοντά στο Λειβάρι υπάρχει το σπήλαιο Αλογαρά που κατοικούνταν στην Μινωική εποχή.

Απίδια

Βρίσκονται στα Νότια του Οροπεδίου Χανδρά με θέα προς το Λιβυκό πέλαγος σε απόσταση 32 χλμ. από τη Σητεία Αποτελούνται από 7 οικισμούς μεγαλύτεροι από τους οποίους είναι το Μέσα και Έξω Απίδι. Οι οικισμοί Καλός Λάκκος, Δρογγάρι, Τσιπά, Μοναστρά δεν κατοικούνται. Αντίθετα ο παραθαλάσσιος οικισμός Γούδουρας αναπτύχθηκε έντονα τις τελευταίες 10ετίες χάρις στη καλλιέργεια των πρώιμων κηπευτικών σε θερμοκήπια και συγκέντρωσε πολλούς κατοίκους από τα Απίδια και τα γύρω χωριά. Στον οικισμό Δρογγάρι που πιθανότατα ίδρυσε ο Βυζαντινός Δραγγάριος (Χιλίαρχος) μπορεί κανείς να διακρίνει δείγματα της θαυμάσιας παλιάς αρχιτεκτονικής με σύνθεση Βυζαντινών, Ενετικών, Τούρκικων και ντόπιων στοιχείων. Στην περιοχή Έξω Απίδι βρέθηκαν δύο μεγάλοι θολωτοί Μινωικοί τάφοι.

Αρμένοι

Γραφικό χωριό στο Οροπέδιο Χανδρά σε απόσταση 23 χλμ. από τη Σητεία μέσω Παπαγιαννάδων και 27 χλμ. μέσω Νέας Πραισού-Χανδρά. Περιβάλλεται από κήπους, περιβόλια και αμπέλια. Δεκάδες ανεμόμυλοι αντλούν το νερό από τα πηγάδια και παρέχουν ένα θαυμάσιο, γραφικό θέαμα. Φαίνεται να εποικίστηκε από οικογένειες του Βυζαντινού θέματος (διοικητικής περιφέρειας) των Αρμενιακών της Μαύρης θάλασσας μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τον Αραβικό ζυγό (961 μ.Χ.) και σ’ αυτό οφείλει το όνομα του. Στην περιοχή των Αρμένων υπήρχε η μεγάλη και πλούσια Μονή της Αγίας Σοφίας που ιδρύθηκε τον 150 αιώνα. Σώζονται η εκκλησία, βασιλικού ρυθμού με ξύλινο τέμπλο και ωραίες εικόνες καθώς και ημιερειπωμένα κελιά. Στη Μονή ανήκε και ο πλησίον μικρός ναός του Αγίου Πνεύματος. Τις τελευταίες δεκαετίες της τουρκοκρατίας (1870 κ.ε) στη Μονή λειτούργησε σχολείο. Αλλες εκκλησίες θεωρούμενες βυζαντινές είναι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και του Αγίου Γεωργίου. Στην περιοχή των Αρμένων βρίσκεται το σπήλαιο Αγιο Πνεύμα. Σήμερα είναι πλήρως κατεστραμμένος πιθανότατα από τις Τουρκικές επιδρομές. Οι Αρμένοι είναι γενέτειρα του γνωστού επί Τουρκοκρατίας οπλαρχηγού Εμμ. Ξωμπλάρου και του εθνομάρτυρα της Γερμανό- Ιταλικής κατοχής δασκάλου Σταύρου Ασπραδάκη. Ένα χιλιόμετρο Β.Δ. τους βρίσκεται ο παραδοσιακός οικισμός της Ετιάς με τη περίφημη Ενετική Έπαυλη Dei Mezzo και τα άλλα μνημεία.

Βορί

Μικρός οικισμός κοντά στο χωριό Παπαγιαννάδες με λιγοστούς κατοίκους.

Γούδουρας

Παραθαλάσσιο χωριό της επαρχίας Σητείας στο Λυβικό Πέλαγος. Φημισμένο ψαροχώρι για την πλούσια παραγωγή αλιευμάτων. Ο οικισμός βρίσκεται ανατολικά του Μακρύ Γιαλού και προσφέρει αξέχαστες εμπειρίες τόσο εξαιτίας του φυσικού περιβάλλοντος, όσο και της υπέροχης θάλασσας και παραλίας που διαθέτει. Εκτός από τα αλιεύματα και τον τουρισμό, οι εκτεταμένες καλλιέργειες πρώιμων κηπευτικών και προϊόντων θερμοκηπίων αποτελούν σημαντική πηγή πλούτου για τους κατοίκους του.  

Ετιά

Μικρός παραδοσιακός οικισμός στο Οροπέδιο Χανδρά κοντά στους Αρμένους 27 χμ, από τη Σητεία. Σήμερα είναι ακατοίκητος, διατηρεί όμως στο ακέραιο το παραδοσιακό του χρώμα, και πολλά σπίτια σώζονται ενώ άλλα έχουν ερειπωθεί. Βρίσκεται μέσα σε ειδυλλιακό περιβάλλον στις Β,Δ, παρυφές του Οροπεδίου Χανδρά και έχει κηρυχθεί διατηρητέος. Ακμασε κατά την Ενετική περίοδο οπότε ανήκε στην οικογένεια De Mezzο αλλά υπήρχε από τα Βυζαντινά χρόνια. Στον οικισμό υπάρχουν τέσσερα μνημεία: οι Ναοί της Αγ. Αικατερίνης και του Αγ. Ιωάννου, η κρήνη του επισκόπου Μελετίου Τριβιζά (1701) και η τριώροφη ενετική Έπαυλη η Σεράγιο, ένα από τα ωραιότερα δείγματα αρχιτεκτονικής των κτισμάτων του είδους στη Ν. Ευρώπη. Η έπαυλη υπέστει πολλές καταστροφές επί Τουρκοκρατίας γιατί χρησιμοποιείτο όχι μόνο ως κατοικία Τούρκων αξιωματούχων αλλά και ως φρούριο κατά τις επαναστάσεις. Η Ετιά είναι ένας εξαιρετικά υποβλητικός χώρος γεμάτος ιστορικές μνήμες, θρύλους και παραδόσεις. Τα τελευταία χρόνια έγιναν σημαντικές εργασίες στερέωσης, αποκατάστασης και ανάδειξης των μνημείων.

Κατελιώνας

Έρημος μικρός οικισμός μεταξύ Σιτάνου και Χανδρά σε ορεινή περιοχή που άκμασε επί Ενετοκρατίας. Πολλά αρχαία ευρήματα μαρτυρούν ότι στη θέση του βρισκόταν αρχαίος οικισμός ίσως η Δραγμός. Σήμερα υπάρχουν τα ερείπια πολλών εκκλησιών και σώζονται ελάχιστα σπίτια.

Λαμνώνι

Εγκαταλελειμμένος σήμερα οικισμός, ο οποίος την εποχή της Ενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας ήταν σημαντικό χωριό. Στον κατάλογο των χωριών της Σητείας που έγινε από τον Fr. Barozzi το 1577 αναφέρεται ως Lamoni. Το 1583, στην επίσημη απογραφή των Ενετών που έκανε ο P. Castrofylaca αναφέρεται Lamnoni και απογράφεται με 211 κατοίκους. Σε άλλο ενετικό κατάλογο των σητειακών χωριών που έγινε από το 1580 -1590 αναφέρεται ως Lamoni και τέλος στην έκθεση του Fr. Bassilicata που έγινε το 1630 γράφεται Lamnogni. Το 1671 στην τουρκική απογραφή έχει 29 οικογένειες. Οι Τούρκοι του Λαμνωνιού ήταν από τους πιο σκληρούς στην περιοχή και δεν μπορούσε να συγκατοικήσει στο χωριό χριστιανική οικογένεια. Έτσι, στην τελευταία τουρκική απογραφή του 1881 οι 99 κάτοικοί του που απογράφονται ήταν όλοι μωαμεθανοί. Αυτός φαίνεται ήταν ο λόγος για τον οποίο, μετά την απελευθέρωση της Κρήτης, το Λαμνώνι εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους του, όσους γλίτωσαν από τα γεγονότα του 1897 και για αυτό δεν απογράφεται στην ελληνική απογραφή του 1928 και μένει μέχρι σήμερα σιωπηλό και χορταριασμένο σε υψόμετρο 680 μέτρων, σε απόσταση 4 περίπου χιλιομέτρων από τη Ζήρο.

Παπαγιαννάδες

Μικρό χωριό στο Νότιο άξονα 20 χλμ. από τη Σητεία. Στο ύψωμα Αϊλιάς αποκαλύφθηκε ιερό κορυφής και στη θέση Μοναστηράκι Μινωικός οικισμός κατεστραμμένος σήμερα. Στο Κοινοτικό του διαμέρισμα ανήκουν οι οικισμοί Βορρί, Σκλάβοι και το εγκαταλειμμένο σήμερα Λουτράκι. Στην πλατεία του χωριού υπάρχει θαυμάσια Χριστιανική κρήνη.

Σκλάβοι

Μικρό χωριό κοντά στο Νότιο άξονα, 19 χλμ. από τη Σητεία. Υποστηρίζεται ότι το όνομα του οφείλει στον εποικισμό του με Σλαβικές οικογένειες μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τον Αραβικό ζυγό το 961 μ.Χ. Στη θέση Φαρμακέφαλο ανασκάφηκαν 2 Μινωικοί τάφοι- δωμάτια. Πριν από το χωριό στο δρόμο υπάρχει μια θαυμάσια Οθωμανική κρήνη.

Συκιά

Εύφορο μικρό χωριό στο Νότιο άξονα 17 χλμ. από τη Σητεία. Στην περιοχή του ανασκάφηκε Μινωικός τάφος και εντοπίστηκαν 2 Μινωικά σπίτια. Το 1897 έγιναν σφοδρές συγκρούσεις μεταξύ Χριστιανών και Οθωμανών. Προς ΒΑ του χωριού στη θέση Δράπανοι υπάρχει ιδιαίτερα όμορφη καταπράσινη ρεματιά με πηγαία νερά που προσελκύει πολλούς επισκέπτες.

Χαμαίτουλο

Από το οροπέδιο της Ζήρου σε απόσταση 10 περίπου χλμ βρίσκεται το μικρό χωριό Χαμαίτουλο. Ο δρόμος για τον Ξερόκαμπο περνάει λίγο έξω από το χωριό κι έτσι δεν είναι δύσκολο να σταματήσετε και να ρίξετε μια ματιά στο μισο-εγκαταλειμμένο οικισμό.

Καθώς προχωράτε, θα συναντήσετε πρώτα την εκκλησία και αμέσως μετά αρχίζουν τα σπίτια, που είναι γύρω στα 50. Είναι σχετικά περιποιημένα και χτισμένα το ένα κοντά στο άλλο με στενά καλντερίμια ανάμεσά τους. Οι χωρικοί έχουν μερικά κοπάδια και μερικά χωράφια, τα οποία προσπαθούν να καλλιεργήσουν σε μία βραχώδη και σκληρή περιοχή. Οι λόφοι είναι βραχώδεις και το θέαμα πραγματικά σε εντυπωσιάζει, οδηγώντας σε άλλες εποχές.

Από το Χαμαίτουλο συνεχίζει η καινούρια άσφαλτος, η οποία έπειτα από συνεχή κατηφορικά ζιγκ-ζαγκ, καταλήγει στον τουριστικά αναπτυσσόμενο Ξερόκαμπο. Η θέα που έχετε προς το Λιβυκό Πέλαγος και προς τα ανατολικά είναι καταπληκτική και σίγουρα θα σταματήσετε για μερικές φωτογραφίες. Πιθανόν αυτή η περιοχή που περνάτε να είναι η πιο αυθεντική της ανατολικής Κρήτης.

Χανδράς

Χωριό στο Οροπέδιο των Αρμενοχαντράδων 27 χλμ. από τη Σητεία. Ηταν άλλοτε μεγάλο κεφαλοχώρι έδρα Δήμου με 26 χωριά. Στη θέση Πλακάλωνα βρέθηκαν Μινωικές αρχαιότητες, αρχαία ερείπια στις τοποθεσίες Γράς και Κατράνι, ενώ στο ύψωμα Ξυκέφαλο υπήρχε ιερό κορυφής, όπου βρέθηκαν σημαντικά αντικείμενα. Στη θέση Παναγία Γουντά υπάρχει σπήλαιο. Στη περιοχή του ανήκουν οι οικισμοί Βόιλα, Αγ. Παντελεήμονας και Πάνω Παντέλι όπου υπάρχει η παλιά εκκλησία της Μεταμορφώσεως με εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες και χάραγμα του 1486. Στο Χανδρά σώζονται παλιά αρχοντικά, υπάρχει παλιά Κρήνη και τουρκικό Χαμάμ. Υπάρχει επίσης μικρό αλλά φροντισμένο λαογραφικό μουσείο. Βορείως του χωριού υπάρχει Αιολικό πάρκο, ενώ παλιοί ανεμόμυλοι σώζονται και λειτουργούν κοντά στο χωριό.

Αγιος Στέφανοs

Ορεινό χωριό πάνω από το Μακρύ Γιαλό με θαυμάσια θέα προς το Λιβυκό Πέλαγος Παλαιότερα ονομαζόταν Γρας. Στο λόφο πάνω από το χωριό υπάρχει ο «Κάστελλος» ή «φορτέτσα» ερειπωμένο Ενετικό φρούριο που φαίνεται να έχει κτιστεί πάνω στα ερείπια ακροπόλεως των γεωμετρικών χρόνων. Κοντά του βρίσκεται ο παραδοσιακός, έρημος σήμερα οικισμός Αόρι καθώς και οι μικρό-οικισμοί Αγιος Αντώνιος και Αγιος Ιωάννης. Στον Αγιο Στέφανο γεννήθηκε ο Αναγνώστης Παπαδάκης ή Φουνταλίδης αρχηγός της επανάστασης του 1866 στην επαρχία Σητείας και ο γιος του Εμμανουήλ Φουνταλίδης κορυφαία πολιτική προσωπικότητα στην Επαρχία Σητείας κατά την Επανάσταση του 1897 και μετέπειτα.

Καψάς

Μονή αφιερωμένη στον Αγ. Ιωάννη τον Πρόδρομο στη νότια ακτή τη Κρήτης μεταξύ Μακρύ Γιαλού και Γούδουρα 32 χλμ. από τη Σητεία. Χτισμένη στο φρύδι υψηλού και απόκρημνου βράχου στην έξοδο του φαραγγιού των Περβολακίων πάνω από τη θάλασσα. Έχει μαγευτική θέα προς το Λυβικό πέλαγος. Ο χρόνος ίδρυσης της είναι άγνωστος, πιθανόν ιδρύθηκε τον 16ο αιώνα. Το Β., παλαιό κλίτος του Αγ. Ιωάννου είναι εν μέρει μέσα σε σπήλαιο το δε Ν. , της Αγ. Tριάδας χτίστηκε το 1865, οπότε ο Ιωάννης Βιτσέντζος ή Γεωργουλάκης, γνωστός ως Γεροντογιάννης πραγματοποίησε εκτεταμένη ανακαίνιση και επέκταση της Μονής. Το θαυμάσιο τέμπλο έφτιαξε το 1869 ο ξυλόγλυπτης Χατζή Mηνάς από το Λασίθι και την εικονογράφηση έκανε ο Αντώνιος Αλεξανδρίδης το 1870. Ο Γεροντογιάννης εθεωρείτο άγιος από τον κόσμο και σύμφωνα με την παράδοση πραγματοποιούσε θαύματα .Τα οστά του βρίσκονται μέσα στο ναό της Μονής. Ο εγγονός του Ιωσήφ συνέχισε το δημιουργικό του έργο στη Μονή. Δυστυχώς οι σύγχρονες προσθήκες και κατασκευές δεν ακολουθούν το παραδοσιακό χρώμα της Μονής, που αλλοιώνεται σιγά- σιγά. Σήμερα ανήκει στη Μ, Τοπλού, και υπάρχει ηγούμενος. Εορτάζει στις 29 Αυγούστου, οπότε συρρέουν πλήθη πιστών.

Λάπιθος

Οικισμός της πρώην κοινότητας Στραβοδοξάρι (Σταυροχώρι), επαρχίας Σητείας, Ν. Λασιθίου σε υψόμετρο 340 μ. Βρίσκεται σε μικρή απόσταση νοτιότερα από τη Ρουκάκα και εκτείνεται μέσα σε γραφική κοιλάδα. Η παλαιότερη μνεία του οικισμού αναφέρεται σε έγγραφο του 1368, του Δουκικού αρχείου του Χάντακα Le feuda de Lapitho et Orino του Nicdetus Dandulo. Το 1881 αναφέρεται στο δήμο Ρουκάκας με 79 κατοίκους, το 1900 με 100 κατ., το 1920 με 85 κατ., το 1928 με 90, το 1940 με 113 κατ., το1951 με 87 κατ., το 1961 με 101 κατ., το 1971 με 87 και το 1981 με 67 κατοίκους. Το όνομα είναι προελληνικό και υπενθυμίζει τους Λαπίθες και την μάχη τους προς τους Κένταυρους. (Οδύσσεια, φ, 295) … ο Κένταυρος θολώθη, μες στους Λάπιθες όταν βρέθηκε, στο σπίτι του αντρειωμένου.

Λιθίνες

Μεγάλο και πλούσιο χωριό στο Νότιο άξονα 25 χλμ.. από τη Σητεία. Θεωρείται ότι πήρε το όνομα του από τον βυζαντινό ευγενή Λουκά Λίτινο, που αποτελούσε φέουδο. Στον οικισμό Αδρομύλοι βρέθηκαν θολωτοί και κτιστοί πρωτογεωμετρικοί τάφοι. Υπήρχε τριώροφος Βενετσιάνικος Πύργος που καταστράφηκε στην επανάσταση του 1821. Διαθέτει πολλές παλιές τοιχογραφημένες εκκλησίες, όπως των Ταξιαρχών, του Αγ. Ιωάννου, του Αγ. Γεωργίου, των Αγ. Αποστόλων. Στον Αγ. Αθανάσιο υπάρχει ο τάφος και το οικόσημο της φεουδαρχικής οικογένειας των Βλάχων. Ονομαστή είναι η Παναγία των Λιθινών, κτισμένη μέσα σε σπηλιά. Χτίστηκε πιθανότατα το 15ο αιώνα. Διαθέτει τοιχογραφίες και φορητές εικόνες εξαιρετικής τέχνης και Θεωρείται θαυματουργή. Εορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου και συρρέει πλήθος κόσμου.

Ορεινό

Γραφικό χωριό με θαυμάσια θέα και πράσινο στις υπώρειες του βουνού Αφέντης (1475 μ.) 11 χλμ. από το Νότιο άξονα. Περιβάλλεται από δάσος Πεύκης και Νότια του χωριού υπάρχει μεγάλο φαράγγι. Στη θέση Σολωμός υπάρχουν ερείπια Πύργου που ίσως ανήκε στην οικογένεια Σολωμών. Υπάρχει επίσης παλαιοχριστιανικός ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος και ο τοιχογραφημένος Ναός του Αγ. Δημητρίου του 12ου αιώνα.

Περβολάκια

Μικρό χωριό στα Νότια των Λιθινών σε απόσταση 8 χλμ. Συνδέονται με το Νότιο άξονα με αμαξιτή οδό. Στο βουνό Καππαρουκεφάλα κοντά στο σπήλαιο Βουρνόφερτο ο Πωλ Φώρ ανακάλυψε σχεδιάσματα σκηνών κυνηγίου με παράσταση θεάς, θηραμάτων και σκύλων. Στην περιοχή τους ανήκει η Μόνή Καψά και ο μικρός οικισμός Πέζουλας. Θαυμάσιο είναι το φαράγγι των περβολακίων που καταλήγει στη Μονή Καψά.

Πεύκοι

Μικρό χωριό πάνω από το Μακρύ Γιαλό σε απόσταση 6 χμ. από τη Σητεία. Στο Κοινοτικό διαμέρισμα ανήκουν τα μετόχια Διασκάρι, Λαγκάδα, Πιλαλήματα και Ανάληψη που είναι συνέχεια του Μακρύ Γιαλού με πολλούς κατοίκους, ξενοδοχεία και Τουριστική ανάπτυξη. Στη θέση Καστελόπουλο πάνω από το χωριό εντοπίστηκε Μινωικό παρατηρητήριο η Φρυκτωρία και στην παραθαλάσσια θέση Διασκάρι Μινωικός οικισμός. Στη περιοχή υπάρχουν τα εξαιρετικής ομορφιάς σπήλαια Απολούστρες και Λατσίδα Βρεϊκου. Το τελευταίο με ίχνη Νεολιθικής κατοίκησης. Από τους Πεύκους ξεκινά ένα πολύ όμορφο φαράγγι, με σήμανση και καλή βατότητα, Κοντά στην έξοδο του (στην Ανάληψη) στη θέση Ασπρος Ποταμός και Αι Γιώργος Σαμακίδης υπάρχουν υποδειγματικά αναστηλωμένοι μικροί τουριστικοί οικισμοί. Στο χωριό υπάρχει λαογραφικό μουσείο.

Σκινοκάψαλα

Μικρό χωριό με ωραία θέα, πηγαία νερά και πεύκα στη πλαγιά του βουνού Αφέντης σε απόσταση 7 χλμ. από το Νότιο άξονα, το τελευταίο της Επαρχίας Σητείας προς Ιεράπετρα. Στην παλιά εκκλησία του Αγ. Γεωργίου υπάρχουν τοιχογραφίες εξαιρετικής τέχνης. Στα Σκινοκάψαλα υπάγεται ο παραλιακός τουριστικός οικισμός Μαύρος Κόλυμπος.

Σταυροχώρι

Κεφαλοχώρι άλλοτε της Επαρχίας Σητείας ήταν το τέρμα του δρόμου Σητείας- Σταυροχωρίου μήκους 35 χλμ. Σήμερα ο πληθυσμός έχει μετεγκατασταθεί στον παραθαλάσσιο οικισμό του Κουτσουρά και ασχολείται με τον τουρισμό και κυρίως την καλλιέργεια των πρώιμων κηπευτικών. Ο Κουτσουράς αναπτύσσεται σταθερά και είναι έδρα του Δήμου Μακρύ Γιαλού. Πολύ κοντά στο Σταυροχώρι είναι ο μικρός οικισμός Λάπιθος με ωραία Κρήνη του 1779. Μεταξύ Σταυροχωρίου και Κουτσουρά υπάρχει ο εγκαταλελειμμένος οικισμός Τσικαλαριά, από όπου περνά το «μονοπάτι των πειρατών». Η παλιά εκκλησία «της Παναγίας στη Λυγιά, στους Αποστόλους» πιθανόν να ήταν ο ναός του Αποστόλου Παύλου που αναφέρει ο Randolph το 1687. Στην περιοχή του ανήκουν τα σπήλαια Αγιοι Απόστολοι και Ζωοδόχος Πηγή. Το Σταυροχώρι φημίζεται για τις πηγές του στην τοποθεσία Αρχές και τους πολλούς νερόμυλους του. Από το Σταυροχώρι κατάγονταν ο οπλαρχηγός Ιωάννης Μακρής ή Ρωμνάκης.

Χρυσοπηγή

Μικρό χωριό στο δρόμο προς το Σταυροχώρι 30 χλμ. από τη Σητεία σε μικρό εύφορο κάμπο. Ακούεται συχνά με το παλιό της όνομα Ρουκάκα, λέξη μάλλον Αραβικής προέλευσης. Στη Ρουκάκα, κατοικούσαν πολλοί Τούρκοι και υπήρχε μεγάλο τζαμί. Το 1866 ήταν έδρα της επαναστατικής επιτροπής της επαρχίας και στα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας ήταν έδρα Δήμου με 9 χωριά. Στην περιοχή υπάρχει το σπήλαιο Θεριότρυπα. Στην περιοχή της ανήκει η παλιά εκκλησία της Παναγίας στα Διχαλά και το γραφικό μετόχι Μπέμπονας με αμπέλια, περιβόλια και πηγή νερού, ανάμεσα σε βουνά